Resumen: Este artículo presenta las narraciones de Yukî-masí y Ba’asehé-Boo. Las narraciones son del Alto Río Tiquié, del pueblo Tuyuka, en el noroeste de la Amazonia. Yukî-masí son gente de la floresta, el creador del árbol turi para tejer la canasta turi para llevar manivas, yuca y frutos de la floresta. Para un chamán, los árboles son masas/personas de la floresta que tienen una estructura social además de personas humanas. Estas personas son peligrosas y pueden atacar a un recién nacido, a una madre de posparto y a la joven en la menarquia, por eso el chamán tiene que proteger su cuerpo y alma, cuando va al campo. El chamán tiene que ofrecer una calabaza de coca en polvo, un cigarrillo, una calabaza de caxiri y un buen asiento para que no se sienta extrañez e incómodo. Ba’asehé-Boo es el dueño de maniva, el dueño de alimentos para la humanidad. La roza era el propio cuerpo de Ba’asehé-Boo, el tallo es el cuerpo, las ramas son las palmas de las manos, los dedos de los pies son yuca y sus derivados. Al comienzo de la historia, se limpiaron las rozas y por eso vivieron muy felices por un tiempo, sin embargo, hubo incumplimiento de consejo, prisa y curiosidad por las esposas de Ba’asehé-Boo. Debido a este trágico hecho, comenzaron a aparecer otros elementos que no son comestibles. La orina es un elemento transformador, ya que riega nuevos elementos y una nueva forma de trabajar. Para las mujeres del Tronco Lingüístico Tukano Oriental hay que tener una sinergia vegetal para que el pan indio se transmute para ser una buena persona.
Wereose: Diporopi, Ba’asehé-Boo, a’te weseri da’rá ba’asere kũûpĩ. Kĩî pehé otesepi. Be’ro me’ra, yã’aro a’tipã, toho weekã, ma’má wesê o’rê do’opã. Toho weéro, teé niî pe’tise weseri pẽ’rí pe’tia wa’âpã. Neê waropire, marî masa da’ratípã, teé basî a’tí tohapã. Teé weseri taâtíse, bikîrã pihá niisetisehe tohapã. Kĩîta pe’kame niîpi, teé weseri kĩî ipí niîro weeparo, a’té wesekahase otese, kĩî a’mukari diki pũri niîro weepa, kĩî dipo piikari kiipã niîro weepa. Numiô koó o’re do’okaro, weseri da’rase a’típã. Wesê, Ba’asehé-Boó kĩî ipí niîro weesa. A’té nimiri weseri da’ra ba’atere. A’té naâ bikirã ukutise niî, yikî masa we’tî da’rese, wimagi pakisia we’tî da’rese. A’mogore we’tî da’rese. Wesekahara bikîrã, a’té paatú, mi’rîro, peéru tiã dipõ, kumûro ẽhotu dipo. Uatisama, i’yã wisíti naâ wesekahara wa’î-masa. A’té kiti niî, naâ akó yĩíri maâkahara tioyã’ase, úkũse kiti, pahîro e diasasehe niî.
Abstract: This article presents two narratives of Yukí-masí and Ba’asehé-Boo. The narratives are from the Upper Tiquié River, of the Tuyuka people, in northwestern Amazonia. Yukí-masí is forest people, the creator of the turi-tree to weave the turi basket to carry manioc, cassava and forest fruits. For a shaman, trees are masâ/people of the forest who have a social structure as well as human people. These people are dangerous and can attack a newborn child, a postpartum shelter mother, and the young woman at menarche, for this reason, the shaman has to protect his body and soul, when he goes to the fields. The shaman has to offer a gourd of coca powder, a cigarette, a gourd of caxiri and a good seat so that he doesn’t feel awkward and uncomfortable. Ba’asehé-Boo is the owner of maniva, the owner of food for humanity. The garden was Ba’asehé-Boo’s own body, the stalk is the body, branches are the palms of the hands, the toes are cassava and its derivatives. At the beginning of the story, the gardens were cleaned and so they lived very happily for a while, however, there was a break in advice, haste and curiosity for Ba’asehé-Boo’s wives. Due to this tragic fact, other elements that are not edible began to appear. Urine is a transforming element, as it watered new elements and a new way of working. For women from the Oriental Tukano Linguistic Trunk you have to have a vegetable synergy to have the Indian bread transmuted to be a good person.
Resumo: O presente artigo apresenta duas narrativas de Yukî-masí/Gente da floresta e o Ba’asehé-Boo/Ser-da-fartura. As narrativas são do Alto rio Tiquié, do povo Tuyuka, noroeste amazônico. Yukî-masí é gente da floresta, o criador da árvore de turi para tecer a cesta de turi para carregar manivas, mandiocas e das frutas da floresta. Para um pajé, as árvores são masá/gente da floresta que tem uma estrutura social enquanto pessoas humanas. Estas pessoas são perigosas, podem atacar uma criança recém-nascida, uma mãe de resguardo ao pós-parto e, uma jovem de menarca. Por esta razão, o pajé protege o corpo e a alma quando for a roça. O pajé oferece uma cuia do pó da coca, cigarro, uma cuia de caxirí e um bom assento e, assim não sentir estranheza, incômodo. Ba’asehé-Boo é o dono de maniva, o dono da alimentação para a humanidade. A roça era o próprio corpo de Ba’asehé-Boo, o tolete é o corpo, ramas são palmas das mãos, os dedos dos pés são mandiocas e seus derivados. No começo da história, as roças eram limpas e assim viviam muito felizes por um tempo, porém, houve quebra de conselho, pressa e curiosidade pelas esposas de Ba’asehé-Boo. Por este fato trágico, começaram a surgir outros elementos que não são comestíveis. A urina é elemento transformador, pois, regou novos elementos e um novo modo de trabalho. Para mulheres do Tronco Linguístico Tukano Oriental tem de haver uma sinergia vegetal para ter o pão de índio transmutado para ser uma boa pessoa.